32. Van griffel...

Wanneer ontstonden de eerste basisscholen en het voortgezet onderwijs? Hoe heftig was de schoolstrijd eigenlijk? Deze ontwikkelingen binnen de kernen van Moerdijk zijn verrassend.

Hoe het onderwijs begon…

De Nederlandse onderwijsgeschiedenis gaat terug naar de achtste eeuw. Men had toen alleen kerkelijk onderwijs. In de dertiende en veertiende eeuw ontstonden de eerste dorps- en stadsscholen. Vanaf 1648 was het onderwijs een staatszaak met alleen gereformeerd onderwijs en later volgde het openbaar onderwijs. De onderwijsgeschiedenis gaat terug naar 1590, het jaar waarin Willemstad/Helwijk een schoolhuis krijgt.

Openbaar onderwijs

Het openbaar onderwijs was een van de eerst erkende vormen van basisonderwijs in de meeste kernen, zoals in Fijnaart (1669), Moerdijk (1700) en Heijningen (1815). Doorgaans werd er lesgegeven in de onderwijzerswoning of bij inwoners thuis. Zevenbergen kocht begin 1800 Huis Lochtenburg aan voor schoolgebruik (1). Het onderwijs op de Slikgatse Dijk (Schoolstraat Langeweg) werd in 1823 een erkende bijschool en Zevenbergschen Hoek kende vanaf 1853 een openbaar schoolgebouw.

In andere kernen was het moeilijk om openbaar onderwijs te realiseren zoals in Oudemolen. In Noordhoek werd het verzoek voor een openbare school zelfs afgewezen, waardoor de kinderen genoodzaakt waren in Standdaarbuiten naar school te gaan.

De schoolstrijd zorgde later voor een fikse terugloop in leerlingen en soms zelfs tot sluiting van de openbare scholen. De openbare lagere school in Klundert verloor in 1917 in een jaar 250 leerlingen aan het bijzonder onderwijs met sluiting tot gevolg. Momenteel heeft de gemeente in totaal vier openbare basisscholen in Fijnaart, Klundert, Willemstad en Zevenbergen.

Schoolstrijd

De schoolstrijd draaide om gelijkheid, vrijheid en financiering voor openbaar én bijzonder onderwijs. De schoolwet van 1857 bracht wel vrijheid van onderwijs, maar de overheidsfinanciering bleef alleen voor openbare scholen. Een politieke schoolstrijd barstte los en ook in de meeste kernen woedde deze strijd hevig. Pas met de landelijke onderwijspacificatie in 1917 werd de schoolstrijd beëindigd en werden openbare en bijzondere scholen financieel gelijkgesteld (2).

Vanaf deze periode komt het rooms-katholiek en christelijk onderwijs in onze gemeente tot bloei en rond 1920/1932 worden veel openbare scholen door de kerkbesturen overgenomen. In enkele kernen, zoals in Fijnaart/Helwijk (1929), sloten openbare scholen vanwege een leerlingentekort.

Rooms-katholiek basisonderwijs

Bijzondere scholen werden in de vroegere jaren niet erkend. Hierdoor werd er in het geheim katholiek onderwijs gegeven zoals door ‘de klopjes’ (ongehuwde katholieke vrouwen) vanaf 1648. Halverwege de 17e eeuw zijn er verhalen bekend over een onwettige (paapse) school op de Dwarsdijk bij Zevenbergschen Hoek. Kinderen hadden geleerd de leermiddelen te laten verdwijnen bij een politie-inval, zodat alleen de catechismus zichtbaar was.

Op initiatief van de kerk, kreeg het rooms-katholieke onderwijs vorm. In West-Brabant namen verschillende zuster- en broedercongregaties deze taak op zich. In Fijnaart werd er vanaf 1870 lesgegeven in een oude kerk. Er kwamen verder rooms-katholieke scholen in Standdaarbuiten, Moerdijk (3), Zevenbergen, Klundert, Noordhoek, Zevenbergschen Hoek en Langeweg. Bijzonder is dat ondanks het feit dat de bevolking in Willemstad overwegend protestant was, er rond 1707 toch katholiek onderwijs ontstond. Dit kwam doordat de kinderen van de gelegerde garnizoensofficieren rooms-katholiek waren.

Anders dan bij het openbaar of christelijk onderwijs, waren er rooms-katholieke jongens- en meisjesscholen. Pas in de periode 1959-1970 werden veel scholen samengevoegd tot gemengde scholen. Nu zijn negen van de 22 basisscholen in de gemeente Moerdijk rooms-katholiek.

Christelijk basisonderwijs

Het christelijk onderwijs (protestants, hervormd en gereformeerd) heeft zich voornamelijk ontwikkeld in de westelijke kernen van onze gemeente. In 1850 had Zwingelspaan met de Christelijke Nationale School, een Brabantse primeur. Eenzelfde school ontstond in Heijningen (1866). Willemstad/Helwijk kende vanaf 1891 de School met de Bijbel, die een belangrijke streekfunctie had. Ook de Nederlands Hervormde School in Standdaarbuiten was een echte streekschool die goed bereikbaar was voor de kinderen uit de omliggende gemeentes.

In Zevenbergen kreeg het protestants christelijk onderwijs in 1846 vorm en in Klundert in 1868. Fijnaart kreeg in 1919 een gereformeerde school en in Moerdijk ontstonden in 1920 twee nieuwe scholen. De gemeente telt nu acht christelijke scholen.

Interconfessioneel onderwijs

Een nieuwe ontwikkeling in het bijzonder onderwijs is de stap naar interconfessioneel onderwijs. Vanaf 2008 bestuurt de interconfessionele Stichting de Waarden bijna alle confessionele basisscholen (rooms-katholiek en christelijk onderwijs) in de gemeente. Een lokaal voorbeeld van interconfessioneel onderwijs is De Klaverhoek in Moerdijk, die in 2000 ontstond uit een fusie van de katholieke en protestante basisschool (4).

Voortgezet onderwijs

De eerste vorm van voortgezet onderwijs ontstond in Langeweg, waar in 1887 de speciale kloosterschool St. Antonius door de Kapucijnen gestart werd. Deze groeide uit tot een kwalitatief goed gymnasium en heeft 57 jaar in Langeweg gestaan. Daarna is de school verder gegaan in Oosterhout onder de naam St. Oelbertgymnasium (5).

In diverse kernen van West-Brabant ontstonden later verschillende vormen van voortgezet onderwijs met een piek in de jaren 20 van de vorige eeuw. In de bronnen is veel terug te lezen over deze rijke historie. Jongens uit landarbeidersgezinnen konden terecht op de rooms-katholieke landbouwschool in Zevenbergen of de christelijke lagere landbouwschool in Zwingelspaan. Klundert had een openbare technische school (1946-1991). Meisjes bezochten huishoud- en nijverheidsonderwijs zoals de landbouwhuishoudscholen in Zevenbergen en Fijnaart/Heijningen of de industriehuishoudschool in Moerdijk. Daarnaast waren er vanaf het begin van de 20e eeuw in onze streek diverse rooms-katholieke en christelijke ulo’s/mulo’s, het (meer) uitgebreid lager onderwijs zoals in Klundert (6), Willemstad, Zevenbergen, Fijnaart/Heijningen en Moerdijk. Met de komst van de landelijke Mammoetwet (1968) ging het voortgezet onderwijs over in de nieuwe schooltypen mavo, havo en vwo. Zo werd de ulo in Zevenbergen de Catharina Mavo. Deze school is sinds 1996 het Markland College (vmbo t/m gymnasium) en wordt door leerlingen uit de hele gemeente Moerdijk bezocht (7).

Wist u dat:

• Schoolmeesters ‘in de beginjaren’ vaak een nevenfunctie hadden? Naast onderwijzer waren ze doorgaans klokkenluider, voorzanger in de kerk of grafmaker.
• De toestand op de scholen lange tijd slecht was? De klaslokalen waren benauwd en te klein voor het grote leerlingenaantal, het was slecht gesteld met de hygiëne en in de winter was het lokaal vaak ijskoud. Halverwege de negentiende eeuw stuurden ouders hun kinderen halve dagen naar school omdat ze bang waren voor de gezondheid van hun kinderen.
• Elke kern bijzondere personen kent die zich hebben ingezet voor het onderwijs? Zo richtte meester Koekkoek uit Willemstad een ‘klompenpotje’ op voor schoeisel voor arme kinderen en ging meneer Hemelaar per fiets langs alle ouders om handtekeningen te verzamelen voor het oprichten van een rooms-katholieke uloschool in Zevenbergen. Ook hebben verschillende pastoors zich sterk gemaakt voor het onderwijs zoals pastoor Van Agtmaal in Standdaarbuiten en pastoor Van Kessel in Zevenbergen.

Bronnen:
– Aarts, G., Beumer-v.d. Noort, C., Jacobs , R.C.M.., Kamp, G.H., Korteweg, A., v.d. Mierden, L.,  Oud Nieuws nr. 25, 30, 31 periodiek van de Oudheidkundige Kring Zevenbergen, 1988 t/m 1990.
– Boot, W., Broertjes, R., Buurma, W., Knook, J., Knook, P.A., Langeweg 100, J., Leijten-Ardon, S., Vos, A., Diverse herinneringsboekjes en jubileumuitgaven.
– Friends-Van Vliet, M.Th., Publikaties van het archivariaat Nassau-Brabant, nr. 49 Zevenbergschen Hoek: Een kozerie van een kleine kern, Archivariaat, 1979
– Groot, de, H., Nispen, C., e.a.  Jaarboek no. 1, 2, 5 Heemkundekring “De Willemstad”,  1991-1995
– Kamp, G.H., persoonlijk interview, januari 2012.
– Publicaties door en informatie van diverse heemkundekringen.
– Vendel, E, v.d., Slik gerust een krijtje in! Alles over de basisschool, Querido’s Uitgeverij BV Amsterdam/Antwerpen, 2002.
– Wagemakers, P., Commissie sociale infrastructuur Markland College Zevenbergen, jaar onbekend.

Bronnen illustraties:
– 1. en 6. Regionaal Archief West-Brabant
– 3. Stichting Heemkunde Moerdijk
– 4. en 7. Bea Hoeks- de Laat
– 5. Heemkundekring ‘Willem van Strijen’ Zevenbergen