10.000 jaar geleden kon men nog van Nederland naar Engeland lopen; 5.000 jaar terug was de hele kust bedekt met het ‘Hollandveen’ en was er nog geen klei te bekennen. Het Hollandsch Diep bestaat nog geen 600 jaar... De omgeving om ons heen verandert voortdurend. Beetje bij beetje bedwingen we de natuur; winnen we veen en zout, dijken we in en bepalen we in zekere zin de geologische ontwikkeling van onze regio... Lees meer →
2. Vondsten
2
Graven naar vroeger
Op 8 meter diepte lag hij: het ‘Mannetje van Willemstad, een van de oudste menselijke afbeeldingen in Noordwest-Europa. Leeftijd: ruim 7300 jaar! Minder oud, maar met een roemrijke geschiedenis: het Fort Noordam -met de loopgraven nog zichtbaar-, de uitgebreide funderingen van het kasteel van Zevenbergen en die van de Noordertoren. En kleinere, maar niet minder interessante vondsten in de regio… Lees meer →
3. Tussen fort en vesting
3
Tussen Fort en Vesting
Nederlanders hebben zich altijd moeten verdedigen tegen het water maar water was ook vaak een bondgenoot tegen aanvallers. Muren en wallen, schansen en forten, grachten en inundaties beschermden stad en land en maken nu deel uit van ons cultuurhistorisch erfgoed. … Lees meer →
4. 1e bestuurders
4
Eerste bestuurders
Al in de 12e en 13e eeuw vielen ‘Sevenberge’ en 'Die Overdraghe' (het latere Klundert) onder de heren van Strijen. Het gebied rondom Fijnaart, Heijningen, Standdaarbuiten en Willemstad viel onder jurisdictie van de Huizen van Breda en van Strijen, maar in 1458 namen de heren van Bergen op Zoom het bestuur over. Schouten en schepenen spraken namens de heren recht en voerden vonnissen uit… Lees meer →
5. Het Mirakel
5
Het Mirakel van Niervaert
Turfsteker Jan Bautoen uit Niervaert vindt in de grond een hostie die spontaan begint te bloeden. Tijdens bisschoppelijk onderzoek om de echtheid van het wonder vast te stellen, bloedt de hostie opnieuw. Talrijke wonderbaarlijke genezingen en gebedsverhoringen werden aan de Hostie toege-
schreven. Totdat deze miraculeus verdween… Lees meer →
6. Onder water
6
Onder water
Onze streek was er vroeg bij; veen werd al in de 13e eeuw afgegraven, gedroogd en als turf afgevoerd naar Vlaamse en Hollandse haarden. Een lucratieve handel waardoor vele turfhavens als Klundert en Zevenbergen ontstonden. Uit het zilte veen wordt later zout gewonnen. Nog winstgevender, maar door de afgravingen krijgt de zee vrij spel en loopt ons land heel geleidelijk onder... Lees meer →
7. Boven water
7
Boven water
De zee nadert. De regio verandert in een getijden- gebied: bij vloed wordt zand en klei aangevoerd, bij eb verdwijnt het slib naar zee. Langzaam ontstaan ‘op- en aanwassen’ en vormen zich geulen als Mark en Dintel, Moye Keene en Roodevaart. In de 16e en 17e eeuw bedijken hoge heren de aan- en opwas- sen tot landbouwgrond. De polders van Standdaar- buiten, Zevenbergen, Fijnaart, Heijningen, Willem- stad, Klundert en Moerdijk worden gewonnen op de zee… Lees meer →
8. Reformatie
8
God met 2 gezichten
Bijna iedereen is katholiek. Tot 1566. Kritiek op de uitbundige levensstijl van de geestelijken én op de Spaanse katholieke bezetter leidt in dat jaar tot de Beeldenstorm; Calvinisten verwoesten beelden en muurschilderingen. De Spanjaarden worden in 1572 in Den Briel verslagen. Geen katholieke erediensten meer in Klundert, Fijnaart, Standdaarbuiten en Ruigenhil. Willem van Oranje en Prins Maurits doen hier nog een schepje bovenop… Lees meer →
9. Fijnaart/Heijningen
9
Fijnaart en Heijningen
Gorzen en kreken. Ze ontstaan doordat zand en klei door de zee worden aangevoerd en het land ‘aanwassen’. Na verloop van tijd worden de gorzen een soort eilanden. Fijnaart (voorheen ‘Finre’) en het gebied de Heiningen vinden zo hun oorsprong. Eeuwen later voegt Lodewijk Napoleon de inmiddels gevormde woonkernen bijeen voor een efficiënter bestuur. Sinds 1997 maken de twee dorpen deel uit van de gemeente Moerdijk… Lees meer →
10. Klundert
10
Klundert
Klundert vindt zijn oorsprong in de ‘heerlijkheid Niervaert’, dat al in 1357 stadsrechten heeft maar door de Sint-Elisabethvloed in 1421 wegspoelt. Het gors (landaanwas buiten de dijken) ‘Die Clunder’ dat zich later vormt, wordt ingedijkt; Klundert wordt de hoofdplaats van de nieuwe polder. Willem van Oranje maakt er een een vestingstadje van om Spaanse troepen buiten te houden. De vesting Klundert wordt in 1810 opgeheven... Lees meer →
11. Standdaarbuiten
11
Standdaarbuiten
De Sint-Elisabethvloed in 1421 doet opnieuw van zich spreken. Het vaagt de oorspronkelijke nederzetting ‘Nieuwenbosch’ van de kaart. Eb en vloed krijgen jarenlang vrij spel; een grote zandbank, ‘’t sant daer buyten’, ontstaat en vormt een eiland waarop –na indijking- Standdaarbuiten wordt gebouwd. Het dorp hoort tot 1795 tot het Markiezaat van Bergen op Zoom en wordt in 1817 officieel een gemeente… Lees meer →
12. Willemstad
12
Willemstad
Het buitendijkse land (gors) ‘Ruigenhil’ wordt vanaf 1561 ingedijkt waarna het gelijknamige dijkdorp wordt gebouwd. Willem van Oranje liet het dorp Ruigenhil vanaf 1583 verstevigen ter bescherming tegen de oprukkende Spanjaarden. Na zijn dood draagt de stad zijn naam: Willemstad. Zoon Prins Maurits organiseert het plaatselijke bestuur en neemt Willemstad onder zijn bescherming… Lees meer →
13. Zevenbergen
13
Zevenbergen
Een zegel uit 1396 duidt het aan: het aloude Sevenberghe zou zeven heuvels of bergen hebben gehad. Zeker weten doen we het niet. Wel dat de Heerlijckheid Sevenberghe rond 1290 viel onder Heer Willem van Strijen en dat jaren ervoor al een kasteel, grachten, stadsmuren, een kerk, sluis en molen waren gebouwd. En stadsrechten zeer waarschijnlijk waren verleend… Lees meer →
14. Aard&karakter
14
Waarom Moerdijkers zijn zoals ze zijn
Het grondgebied van Moerdijk vormt op vele manieren een grens: tussen Mark en Hollandsch Diep, Brabant en Holland, RK en Protestantisme, zand en klei, hoog en laag. Soms ontstaan door moeder natuur, soms door menselijk handelen. Het bepaalt uiteindelijk de aard en het gedrag van ons Moerdijkers… Lees meer →
15. 80-jarige oorlog
15
De Tachtigjarige Oorlog
Tijdens de Tachtigjarige Oorlog had Moerdijk een strategische positie, op de grens van Holland en Brabant. De oorlog liet de regio niet ongemoeid; Zevenbergen wordt ingenomen, Spaanse plundertochten maken slachtoffers, Willemstad en Klundert worden met vestingen versterkt, slechte omstandigheden zorgen voor ziekte en verval… Lees meer →
16. De Oranjes
16
De Oranjes
Forten, vestingen, stadswallen en dijken. Veel ervan is gebouwd in opdracht van het Huis van Oranje. Prins Maurits, zoon van Willem van Oranje, gaf opdracht voor de bouw van toonaangevende monumenten als het stadhuis in Klundert en de Koepelkerk in Willemstad. De Oranjes hadden hier ook veel bezittingen en brachten regelmatig een bezoek aan onze regio...
Lees meer →
17. Handel&ambachten
17
Handel en ambachten
Turf- en zoutwinning brengen voorspoed in onze regio. Tot 1421, wanneer de Sint-Elisabethsvloed toeslaat. De kleilaag die het achter laat, maakt bedijking en daarmee landbouw (meekrap) en later veeteelt mogelijk. Een postroute langs Moerdijk en Zevenbergen in 1649 en een veerhuis voor de over- vaart naar Strijensas volgen. In de steden werken ambachtslieden, verenigd in talloze Gilden. Die in de Franse tijd weer werden opgeheven... Lees meer →
18. Beroemde passanten
18
Beroemde Passanten
Wat Koning Karel II in 1660, Prins Johan Willem Friso in 1711, Wolfgang Amadeus Mozart in 1765, Koning Lodewijk Napoleon in 1806 en Keizer Napoleon Bonaparte in 1810 met elkaar gemeen hebben? Ze maakten als beroemdheden de overtocht van Moerdijk naar Strijensas. Meestal met goed gevolg, een enkele keer met een minder goede afloop… Lees meer →
19. Vervoer toen
19
Vervoer over land en water toen
De postkoets. Of mooier omschreven, de postkoets en diligence. Het is vanaf 1614 de wijze om personen, post en goederen te vervoeren. Van Zevenbergen naar Antwerpen en iets later naar Moerdijk. Tot 1855, wanneer de stoomtrein de taken overneemt. En weer later busondernemingen en BBA het regionale vervoer verzorgen... Lees meer →
20. Verkeer/vervoer nu
20
Verkeer en vervoer nu
Wie van Holland naar Antwerpen reist (of omge- keerd) kan niet om Moerdijk heen. Dat was al zo toen men per postkoets reisde en later toen de stoomtrein in het landschap verscheen. Moerdijk was en is het punt waar het Hollandsch Diep wordt overgestoken. Alleen zijn de veerverbindingen vervangen door bruggen, de postkoets door auto en bus en de stoomtrein door een elektrische trein en de Hogesnelheidslijn (HSL)... Lees meer →
21. Monumenten
21
Monumenten
De militaire bolwerken, het Mauritshuis en Raadhuis van Willemstad, de vestingwerken en het stadhuis van Klundert. Stijliconen van de Oranjetijd in onze regio. Maar ook het geloof heeft monumentale gebouwen achtergelaten zoals de Nederlands Hervormde Kerk in Zevenbergen en de Koepelkerk in Willemstad... Lees meer →
22. 1793
22
1793
Tumult in 1793! De Fransen vallen vanuit het Zuiden De Republiek aan. Het Hollandsch Diep vormt een natuurlijke verdedigingslijn, De Republiek hergroepeert zich. Breda valt, Zevenbergen, Klundert, Fijnaart en Noordhoek erna. Garnizoenen en burgerij strijden hand in hand; Willemstad houdt stand! Lees meer →
23. Franse tijd
23
De Franse tijd
Tussen 1795 en 1813 staat de regio Moerdijk onder invloed van de Fransen. Of liever gezegd de beide Napoleons. De jongste van de twee, Koning Lodewijk Napoleon zoekt voortdurend contact met het volk en was een kundig bemiddelaar. Broer en Keizer Napoleon Bonaparte vond hem te loyaal en zette hem af. Hij lijfde Nederland in en stationeerde soldaten en douaniers in Willemstad… Lees meer →
24. Religie
24
Religie
In de 19e eeuw bloeit het katholicisme weer op in onze regio; kerken worden gebouwd, kloosters gesticht. Terwijl Klundert en Willemstad in deze tijd juist afstand namen van de Synodale, de leiding van de Hervormde Kerk. Katholieken en protestanten leefden gescheiden met aparte scholen, sportverenigingen en kranten. In de 2e helft van de 20e eeuw neemt het kerkbezoek en de religieuze invloed op de samenleving af… Lees meer →
25. Landbouw toen
25
Landbouw toen
Tot 1900 was akkerbouw hoofdmiddel van het bestaan; granen, peulvruchten, koolzaad, vlas, meekrap en later aardappelen werden verbouwd op het land dat in bezit was van grootgrondbezitters en adellijke heren. Door de industriële revolutie in de 19e eeuw vormen zich agrarische industrieën zoals aardappelzetmeel en vlas- en suikerfabrieken. Na WOII neemt het aantal landbouwbedrijven drastisch af… Lees meer →
26. Landbouw nu
26
Landbouw nu
Sinds de Tweede Wereldoorlog heeft zich een ware revolutie in de landbouw voltrokken. Handwerk heeft plaatsgemaakt voor machines met grote gevolgen voor de werkgelegenheid. Specialisatie en schaalvergroting zorgden voor nog meer verlies van arbeidsplaatsen maar dragen ook bij aan het beeld van een kwalitatief zeer hoogwaardige bedrijfstak... Lees meer →
27. Visserij
27
Visserij
Het Hollandsch Diep en de Merwede worden voornamelijk in de 19e eeuw vanuit Moerdijk en Willemstad bevist. Paling, aal, zalm, houting, jonge elft, zeebliek, bot en pin zijn de grootste vangsten. Via groothandel, ‘visbanken’ en later een coöperatieve vereniging vind de vis zijn weg. Waterverontreiniging in de jaren ’50 en ’60 en de afsluiting van de Haringvliet zetten het einde in van de visserij. Of gloort er toch nog hoop...? Lees meer →
28. Suiker
28
Suiker
De suikerindustrie in onze regio floreert in de 19e eeuw door goede landbouwgronden, water-verbindingen en arbeidskrachten. Particuliere suikerfabrieken als Azelma, Phoenix, De Dank-baarheid en NV Noord-Brabantse Beetwortel- suikerfabriek bieden veel werkgelegenheid maar leggen het uiteindelijk af tegen de coöperatieve fabrieken. Fusies maken in 1987 een einde aan de suikerindustrie in de gemeente Moerdijk… Lees meer →
29. Boer en bank
29
Boer en bank
Vanaf het einde van de 19e eeuw ontstaan de eerste coöperatieve boerenleenbanken. Ze beogen kredietverlening aan de agrarische sector tegen gunstige voorwaarden. Zij komen voort uit lokale initiatieven, vaak met steun van de jonge Boerenbonden. Na de Tweede Wereldoorlog verhuizen de huiskamerbanken naar een eigen bankgebouw. Zij ontwikkelen zich tot professionele banken voor boeren, voor de niet-agrarische middenstand en consumenten. Lees meer →
30. Werkgelegenheid
30
Brood op de plank
Tot de industriële revolutie vonden de meeste mensen werk in landbouw en visserij, daarna ontstonden werkplaatsen en fabriekjes. Grote werkgevers, zoals scheepswerven, textielindustrie of havenactiviteiten zoals in Rotterdam, waren hier niet. Het was kleinschaliger en van de fabriekjes van toen zijn er nu nog maar weinig over… Lees meer →
31. Volksgezondheid
31
Volksgezondheid
Gebrek aan schoon drinkwater en slechte hygiëne; oorzaken voor ziektes en een hoog sterftecijfer. Ook in onze regio. Vooral onwetendheid over hygiëne maakt dat ziektes als de pest, tbc en later de Spaanse griep en tyfus veel slachtoffers veroorzaken. Totdat iconen als Pasteur en Thorbecke opstaan, de waterleidingsmaatschappij wordt opgericht, het Witte Kruis ontstaat en de bewustwording groeit… Lees meer →
32. Van griffel...
32
Van griffel…
In de 17e en 18e eeuw is het openbaar basis- onderwijs de enige erkende onderwijsvorm. De rooms-katholieke en christelijke basisscholen ontwikkelden zich ‘buiten beeld’. Na een hevige scholenstrijd volgde erkenning voor het bijzonder onderwijs. Vanaf 2008 kent de gemeente Moerdijk ook interconfessioneel onderwijs. Veel (dorps-) kernen hadden daarnaast eigen scholen voor voortgezet onderwijs, voornamelijk gericht op landbouw en nijverheid... Lees meer →
33. ...tot digibord
33
…tot digibord
Onderwijs was niet voor elk kind vanzelfsprekend, veel kinderen werkten mee op het land of in de fabrieken. Het schoolverzuim was hoog en wordt daarom in 1901 met de leerplichtwet tegengegaan. In 1955 krijgt elke lagere school een eigen kleuterschool, in 1985 fuseren ze tot één basisschool. Nu wordt de brede school ontwikkeld, zijn de kinderen ‘mediawijs’ en heeft bijna elke school een digibord… Lees meer →
34. Mobilisatie
34
Mobilisatie (’14-’18)
Hoewel Nederland neutraal was tijdens de 1e Wereldoorlog, bewaken -onder de term ‘mobilisatie’- in totaal 203.000 soldaten onze grenzen en vluchtelingenkampen, waaronder 50.000 in West-Brabant. Ze leggen de infanteriestelling ‘Brabantse Wal’ aan en De Stelling van het Hollandsch Diep en Volkerak bij Willemstad. Er was echter vier jaar lang geen militaire actie in Nederland… Lees meer →
35. Interbellum
35
Interbellum
Na de Eerste Wereldoorlog was de algemene opvatting dat er nooit meer oorlog mocht plaatsvinden. De Spaanse griep telde meer slachtoffers dan de net afgelopen oorlog. Een langdurige crisis veroorzaakte vervolgens veel werkloosheid en droeg bij aan het opkomende nationaal-socialisme in Duitsland... Lees meer →
36. WO II: Inval
36
WO II: Inval
10 mei 1940. De Duitsers veroveren in 3 uur de Moerdijkbruggen, Moerdijk, Zevenbergschen Hoek en Lage Zwaluwe. Een dag later worden Zevenbergen (5 bommen veranderen een deel van het centrum in een puinhoop), Langeweg en Zevenbergschen Hoek gebombardeerd. Er vallen 36 burgerslachtoffers. Willemstad wordt ondanks zijn glorieuze historie op 14 mei ingenomen… Lees meer →
37. Bezetting
37
WO II: Bezetting
Nederland is bezet. Veel levensmiddelen worden alleen met bonnen verstrekt. Joodse inwoners worden afgevoerd naar kampen. De oorlogsjaren verlopen verder betrekkelijk rustig. De Rhenus 127, een kolenschip met Belgische krijgsgevangenen loopt op een Duitse mijn… Lees meer →
38. Bevrijding
38
WO II: Bevrijding
30 oktober 1944: de Timberwolves maken een start met de bevrijding van Standdaarbuiten dat in vier dagen wordt ingenomen. Klundert volgt, na te worden bedolven door duizenden Engelse granaten, Willemstad evenzo na grote verwoes- tingen. Zevenbergen ondergaat ook hevige Engelse bombardementen, generaal Allen neemt de stad in, een dag later volgt Langeweg en op 9 november verdrijven de Polen de bezetter in Moerdijk… Lees meer →
39. Wederopbouw
39
Wederopbouw
Er is veel verloren gegaan. In Zevenbergen en Klundert zijn delen van het historisch centrum weggevaagd, Willemstad is zwaar gehavend. Moerdijk, Zevenbergschen Hoek en Langeweg, alle hebben oorlogsschade. Herstellingen vinden in de loop der jaren plaats; woningen, winkels en infrastructuur -zoals wegen, bruggen en poldergemalen- eerst, kerken en kloosters erna… Lees meer →
40. Watersnoodramp
40
Watersnoodramp 1953
Een zeer zware noordwesterstorm en springtij. In de nacht van 31 januari op 1 februari 1953 een fatale combinatie van weersfactoren; het waterpeil stijgt snel, dijken breken door en grote delen van Zeeland, Zuid Holland en Noord-West Brabant overstromen. In Klundert en polders rondom Fijnaart bezwijken de dijken; het water maakt in totaal 103 slachtoffers in onze streek… Lees meer →
41. Volkeraksluizen
41
Volkeraksluizen
Het Deltaplan, versneld uitgevoerd na de Watersnoodramp, voorzag in de aanleg van de Volkeraksluizen. Het doel was niet alleen om het achterland te beschermen, maar ook om de getijdenstroom weg te nemen, onder andere ten behoeve van de internationale scheepvaart. De bouw van de Volkerakdam, de Haringvlietsluizen en de verderop gelegen Philipsdam en Oesterdam maken van het Volkerak een zoet, getijdenloos water… Lees meer →
42. Industrie-/havenschap
42
Industrie- en Havenschap Moerdijk
In 1961 besluiten Zevenbergen, Klundert en Lage Zwaluwe om een groot industrieterrein aan het Hollandsch Diep te realiseren, ter hoogte van de Roodevaart. Omdat Shell in Pernis niet meer kon uitbreiden, besluit de overheid in 1965 om ook de Grote Polder toe te wijzen als industriegebied. Anno nu werken ruim 9.000 personen in 406 bedrijven... Lees meer →
43. Nieuwe Moerdijkers
43
Van leegloop naar groeistuip
Na WOII gaat men aan de slag om Nederland weer op te bouwen (zie venster 38). De woongemeen- schappen in Moerdijk hebben hun eigen problemen op te lossen. Dat lukt over het algemeen goed. Woningbouw komt op gang, openbare ruimte wordt opgeknapt, bevolkingsaantallen groeien licht. Zevenbergen is de uitzondering... Lees meer →
44. Vieren&herdenken
44
Vieren en herdenken
Herdenken en vieren doen we al lang. Carnaval, Koninginnedag, kermis, dorps- en feestweken: in elke kern is er wel iets speciaals. Maar we staan ook elk jaar stil bij de gevolgen van de Tweede Wereldoorlog. In dit venster beschrijven we telkens één gebeurtenis, zonder te willen suggereren dat andere kernen dat feest of die herdenking niet kennen… Lees meer →
45. Verenigingen/(volks)cultuur
45
Verenigingen en (volks)cultuur
Werken, werken, werken. 6 dagen in de week voor een schrale kost. Het belette velen om andere activiteiten te doen. De kinderwet, de leerplicht en de wet op de achturendag leidden tot de opkomst van het verenigingsleven. Voor ontspanning, maar ook om verbeteringen te realiseren in beroepen en maatschappij. Ook in Moerdijk... Lees meer →
46. Middenstand
46
Middenstand
De kruidenier, de bakker, de slager, de melkboer. De oude ambachtelijke middenstand, ontstaan uit de vroegere markten, voldeed niet alleen in de primaire levensbehoeften; het waren (rijdende) winkels waarin de belangrijkste voorvallen uit de buurt werden besproken. Zo ook in de vele herbergen en café's. De grutters werden echter grootgrutters met zelfbediening, ten koste van zelfstandige winkels... Lees meer →
47. Gemeente Moerdijk
47
Gemeente Moerdijk
De gemeente Moerdijk komt op 1 januari 1997 tot stand uit een samenvoeging van de gemeenten Zevenbergen, Klundert, Fijnaart/Heijningen, Standdaarbuiten en Willemstad. Met als reden om het industrieterrein Moerdijk onder één gemeente en onder één professioneel bestuur te brengen. Het geheel van industrieterreinen, elf dorpen en stadjes en buitengebied vormt in oppervlak de grootste gemeente van Brabant... Lees meer →
48. Toekomst
48
Moerdijk in 2050
Verleden en heden zijn aan elkaar te koppelen waarbij gebeurtenissen en ontwikkelingen van nu vaak hun verklaring in het verleden vinden. Met de toekomst zal het vermoedelijk niet anders zijn maar de lijnen daar naar toe zijn niet zichtbaar. Vele voorspellingen zijn mogelijk, is de volgende reëel? Lees meer →
49. Eigen aardigheden
49
Eigen aardigheden
Elke woongemeenschap, elke dorp, elke stad heeft wel zijn eigen specifieke kenmerken. Van die gewoontes waarvan je zegt “Da’s nou typisch …”. In de gemeente Moerdijk is dat niet anders. Ook hier hebben we onze “eigen aardigheden”…
Lees meer →
e volgende auteurs hebben geheel belangeloos bijgedragen aan de totstandkoming van de 48 vensters. Eenieder heeft zich grondig in de thematiek verdiept; er is veel gespeurd, nageplozen en gezwoegd om uiteindelijk de lokalegeschiedenis samen te vatten tot een prettig leesbaar geheel.
auteurs hebben geheel belangeloos bijgedragen aan de totstandkoming van