21. Monumenten

De kernen in de huidige gemeente Moerdijk hebben een lange en bewogen geschiedenis. Hun verhaal is af te lezen aan de gebouwen die de vroegere inwoners van de verschillende dorpen en stadjes hebben gebouwd. De Oranjes, de geloofsstrijd, de belangrijkste manieren van bestaan en leven hebben hun sporen nagelaten in de architectuur.

De erfenis Van Oranje

Willem van Oranje regeerde in de periode dat de calvinisten uit het noorden van het land oorlog voerden met de katholieke zuiderlingen. Door de strategische ligging werden Willemstad en Klundert in die periode omgebouwd tot moeilijk in te nemen militaire bolwerken. In beide stadjes werden indrukwekkende vestingwerken aangelegd. In Willemstad zijn de vestingwerken bewaard gebleven en ook in Klundert zijn hier nog sporen van te vinden in bijvoorbeeld het Kroonwerk Suykerbergh en de Stenen Poppen (1).

Prins Maurits (1567-1625), de zoon van Willem van Oranje, stak net als zijn vader geld in deze twee stadjes. In Klundert werd met zijn hulp in 1621 het stadhuis naar ontwerp van Melchior van Herbach gebouwd. Ook het Mauritshuis in Willemstad werd in 1623 gebouwd in opdracht van Prins Maurits. Waarschijnlijk was dit buitenverblijf ook een ontwerp van Melchior van Herbach, die in die periode als bouwmeester bij de prins in dienst was. Een derde gebouw dat rond deze tijd werd gebouwd, is het raadhuis in Willemstad (2). Het werd gebouwd in 1587/1588 en boven de ingang bevinden zich de wapens van Prins Maurits, de markies van Bergen op Zoom en van Willemstad.

Hemelse schoonheid

Nederland was katholiek tot in de zestiende eeuw de reformatie begon en het grondgebied van onze gemeente werd ingenomen door de calvinisten. De katholieke godsdienst werd verboden en alle kerken werden overgedragen aan de protestanten. Een voorbeeld hiervan is de Nederlands Hervormde kerk aan de Markt in Zevenbergen. Deze kerk werd al in de veertiende en vijftiende eeuw gebouwd voor de katholieke eredienst. Toen in de zeventiende eeuw de Vrede van Munster werd gesloten moesten de katholieken de kerk aan de protestanten overdragen.

Niet alleen werden in deze ‘protestantse periode’ oude katholieke kerken voor de eredienst gebruikt. Men begon in 1602 met de bouw van een protestantse kerk in Willemstad. De eerste protestantse kerk in Nederland. Prins Maurits betaalde mee aan de bouw van deze kerk, op voorwaarde dat deze in een ronde of achthoekige vorm gebouwd zou worden. Deze voorwaarde was kenmerkend voor de protestanten, omdat zij de eredienst op een andere manier uitvoerden dan de katholieken. Het was bij hen nodig dat de predikant zich te midden van de gelovigen bevond in plaats van vóór hen, zoals in de katholieke kerk gebruikelijk was.

Tot de negentiende eeuw bleef het katholieke geloof verboden. Ondanks dat er op het grondgebied van onze gemeente nog steeds veel katholieken woonden, mochten zij geen kerken bouwen. Dit veranderde officieel met de grondwetswijziging van 1848 omdat toen in de grondwet werd vastgelegd dat de Nederlandse koning geen invloed meer had op de besluiten van de Katholieke Kerk. Toen Paus Pius IX in 1853 weer bisdommen in Nederland invoerde, ontstond er een opleving onder de katholieken. In ieder dorp en iedere stad werd een katholieke kerk gebouwd. Een voorbeeld hiervan is de H. Jozef in Noordhoek die in 1921 gebouwd werd naar ontwerp van de Franse monnik Dom Paul Bellot (3).

Handen uit de mouwen

Vroeger waren de vlasbewerking en suikerbietenteelt voor de stadjes en dorpen in onze gemeente de belangrijkste middelen van bestaan. De vlasroterij uit 1936 op de Tonnekreek werd lange tijd gebruikt voor het ‘roten’ van vlas. In dit gebouw werd door de opwarming van het vlas een proces in gang gezet waardoor de lijmstof, die de vezelbundels met de kern van de stengel verbindt, oploste (4).

Naast de suikerfabriek in Zevenbergen herinnert het suikerdepot in Standdaarbuiten aan de bloeiperiode van de suikerindustrie (5). Dit suikerdepot werd in 1921 gebouwd in de haven van Standdaarbuiten. Het maakte onderdeel uit van de in 1868 opgerichte NV Noord-Brabantse Beetwortelsuikerfabriek die in 1912 was overgenomen door de Wester Suikerrafinaderij uit Amsterdam en sinds 1919 onderdeel uitmaakte van de Centrale Suikermaatschapij (CSM). In 1924 is de fabriek opgeheven en deels gesloopt, maar het suikerdepot bleef in gebruik bij de CSM.

Wonen in stijl

Behalve voor het pronken, bidden en werken waren er ook gebouwen nodig om in te wonen. De dorpskernen van de verschillende dorpen en stadjes bestaan allemaal uit oude woningen. Molenstraat 14 in Zevenbergen werd bijvoorbeeld al in de zeventiende eeuw gebouwd. Ook heeft van april 1899 tot mei 1903 de schrijver Anton Coolen met zijn ouders in dit huis gewoond. Een ander indrukwekkend huis in Zevenbergen is ‘Huize Waterloo’ dat in 1875 op een weiland tussen de Stationsstraat en de spoorlijn Roosendaal- Moerdijk werd gebouwd door de heer A. de Bruijn, stichter van de eerste suikerfabriek in Nederland (6). Maar ook in de Voorstraat in Fijnaart staan bijvoorbeeld drie monumentale herenhuizen die in de negentiende eeuw zijn gebouwd.

Toch is het meest bekende woonhuis in de gemeente waarschijnlijk het rode woonhuis ‘Hoeve Cecilia’ dat terug gelegen van De Langeweg tussen Langeweg en Zevenbergen staat. De kern van dit woonhuis werd al in 1832 gebouwd, maar het huis zoals we het vandaag kennen is grotendeels tot stand gekomen na de uitbreidingen van 1908. Het schijnt dat de eigenaar, na een bezoek aan zijn broer in Noorwegen, opdracht heeft gegeven zijn woonhuis in Noorse stijl te laten uitbreiden en het huis toen zijn opvallende rode kleur heeft gegeven (7).

Op de website van de gemeente Moerdijk vindt u een lijst met door het Rijk aangewezen monumenten waarin 126 objecten in de gemeente Moerdijk zijn opgenomen. Van die objecten zijn er 67 te vinden in Willemstad. Daarnaast heeft het Rijk de vesting Willemstad aangewezen als beschermd stadsgezicht.

Bronnen:
– Het monumentenregister van de Rijksdienst Cultureel Erfgoed

Bronnen illustraties:
– 1., 2. en 5. Bea Hoeks- de Laat
– 3. en 6. Regionaal Archief West-Brabant
– 4. Ties Steehouwer, Heemkundekring ‘Die Overdraghe’ Klundert