45. Verenigingen en (volks)cultuur

Wie is geen lid van een vereniging? De Moerdijker kan kiezen uit een groot aanbod. Jong of al hoogbejaard, voor iedereen is er tegenwoordig een bij de interesse behorende vereniging te vinden. Dat is niet altijd zo geweest.

In de tijd dat op de wegwijzers de afstanden nog werden aangeduid als “uren gaans” moest de ontspanning dicht bij huis worden gezocht. Voor het grootste deel van de bevolking waren de mogelijkheden daarbij ook nog eens zeer beperkt. Lange werkdagen, de zaterdag een normale werkdag en grote armoede of maar net voldoende middelen om het gezin te onderhouden, kortom er was weinig mogelijkheid voor ontspanning. Lang is het zich verenigen (de vereniging) voor ontspanning en ontwikkeling voorbehouden aan de gegoede stand. Er was één uitzondering, de beroepsverenigingen, deze bestaan al lang. De gilden bijvoorbeeld, beroepsverenigingen georganiseerd rondom een specifiek vakgebied, stammen al uit de Middeleeuwen.

De opkomst van verenigingen

Eind 19e eeuw groeide langzaam het aantal verenigingen. Kinderarbeid werd verboden in 1874 door het “Kinderwetje” van Van Houten (Wet houdende maatregelen tot het tegengaan van overmatigen arbeid en verwaarloozing van kinderen) (a). Landarbeid door kinderen was daarin overigens nog niet verboden. Deze kinderwet, de invoering in 1900 van de leerplicht en de wet op de achturendag van minister Aalberse van 11 juli 1919 (b) maakte de tijd geleidelijk rijp voor andere activiteiten dan werken.

Meer aandacht kwam er tegelijk voor sociale verbeteringen in de samenleving, dit kwam mede tot uiting in de oprichting van verenigingen. Door particulier initiatief werd al in 1885 te Willemstad een vereniging opgericht met als doel: “de leden bij ziekte en verminking, wanneer hij zijn beroepsbezigheden niet kan vervullen, door eene wekelijksche geldelijke uitkeering tegemoet te komen,” Deze vereniging heeft nog lang bestaansrecht gehad.

Voor verbetering van de gezondheidszorg was er in de 20e eeuw in elke kern wel een kruisvereniging aanwezig. Maar ook aan de volkshuisvesting werd gedacht. Zo werd in 1919 de Bouwvereniging Fijnaart opgericht en in 1938 “De Vereniging tot bevordering van de verkrijging van onroerend goed door Landarbeiders te Fijnaart”.

Onderwijs, en dan vooral vakonderwijs, was een andere doelgroep voor nieuwe verenigingen. Zo kende Standdaarbuiten de Stichting Vakonderwijs voor vlasbewerkers. In andere kernen waren soortgelijke initiatieven. Traditioneel in onze regio vooral gericht op de landbouw, de meest voorkomende beroepsgroep.

Toch is het overgrote deel van de verenigingen in onze gemeente te typeren als “volksverenigingen”. De Moerdijkers hebben zich uitgebreid verenigd op het gebied van sport, hobby’s, cultuur, muziek etc. (zie de website van de gemeente voor een overzicht).

Soms hebben de verenigingen een bijzondere oorsprong. Zo is de Klundertse muziekvereniging Determinato ruim 100 jaar geleden ontstaan uit een schietvereniging die onderdeel was van de volksweerbaarheid “Christiaan de Wet”. Deze schietvereniging begon met één muzikant die tijdens de exercitie muziek maakte om bij het marcheren goed in de pas te kunnen blijven lopen. Na enige tijd kwamen er meer muzikanten bij die gezamenlijk speelden.

Muziekvereniging O.B.K is mede een initiatief van de garnizoenscommandant van Willemstad, die van mening was dat Willemstad beslist een muziekkorps diende te hebben. Met “medewerking van de heren officieren” van het garnizoen werd samen met de burgerij een vereniging opgericht. O.B.K bestaat in 2012 100 jaar.

Maatschappelijke ontwikkelingen

Maatschappelijke ontwikkelingen hebben nadrukkelijk hun weerslag gehad op het verenigingsleven. De sterke verzuiling van de maatschappij in de vorige eeuw had tot gevolg dat mensen met dezelfde levensbeschouwing (hervormd, katholiek, socialistisch of liberaal) elkaar ook in verenigingsverband opzochten. Met als gevolg dat er om zo’n interesse heen meerdere verenigingen werden opgericht, ook binnen hetzelfde dorp of stad. Pas vanaf de tweede helft van de vorige eeuw verdween de levensbeschouwelijk basis in onze maatschappij grotendeels, hoewel in de naam van sommige verenigingen de oorsprong nog herkenbaar is (bijvoorbeeld R.K. gemengd koor Cecilia Zevenbergschen Hoek). Was het voorheen overigens ondenkbaar, nu zien we fusies ontstaan tussen verenigingen van verschillende levensbeschouwing. Maar niet alleen had de verzuiling van de maatschappij effect op de deelname aan verenigingen, maar ook wat binnen kernen mogelijk was. Zo was het absoluut verboden om binnen de voormalige gemeente Klundert op zondag ook maar het minste aan sport te doen.

Verenigingen in de huidige tijd

Verenigingen hebben hun basis in een gezamenlijke interesse of doelstelling. Trends zijn mede bepalend geweest voor het oprichten er van. Het is geen toeval dat veel Heemkundige verenigingen opgericht zijn in de 70-er jaren of dat veel kernen “ineens” speel-o-theken kregen.

Interesses en hobby’s verschuiven door de tijd ook. Dat heeft ook gevolgen voor de opkomst en neergang van verenigingen. Een nieuwe fotoclub, maar ook het einde van een vogelvereniging als de Deltazangers en verminderde interesse in een hobby zoals schaken heeft ook effect op verenigingen. Sommige verenigingen overleven pieken en dalen in belangstelling, zo bestaat toneelvereniging De Verenigde Ambachtslieden uit Zevenbergen al 125 jaar.

De dynamiek in de maatschappij vertaalt zich in het verenigingsleven. Daardoor kan de Moerdijker ook nu nog steeds met gelijkgestemden bij elkaar komen en samen interesses delen. Misschien minder dichtbij huis dan vroeger, maar vaak nog steeds binnen de gemeente. Ook dat is vooruitgang,

Volkscultuur

Volkscultuur is weer opnieuw ontdekt. Het Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed stelt dat: “volkscultuur gaat over de tradities en rituelen waarmee mensen zich in het dagelijks leven identificeren. Het zijn de gewoonten en gebruiken die mensen van huis uit hebben meegekregen en zich op hun beurt weer eigen hebben gemaakt”. Dat geeft aan dat volkscultuur heel dicht bij ons staat. De manier waarop in de eigen familie de feestdagen worden beleefd, er al of niet eieren worden geschilderd of verstopt met Pasen is al volkscultuur. De kernen in Moerdijk hebben vaak een eigen specifieke invulling van festiviteiten. Koninginnedag vieren we allemaal maar toch zijn er in elke kern verschillen.

Maar ook tradities gaan en komen. Zo zien we een herontdekking van het Mirakel van Niervaert, maar de eeuwenoude paardenmarkt van Willemstad is echt verdwenen. Er zijn ook blijvertjes, zoals de Fendertse Week in Fijnaart (nu voor de 32ste keer) en de Dorpsweek in Standdaarbuiten. Nieuw is ook de kaarsjesavond (Klundert bij Kaarslicht) in Klundert, een start van een traditie?

Verenigingen kennen ook hun eigen cultuur en tradities. Deze zijn vaak afhankelijk van de ouderdom van de vereniging zelf, hun eigen gewoonten en gebruiken en nieuwe initiatieven die binnen de vereniging ontstaan. Statisch of oubollig is volkscultuur zeker niet, eerder een weerspiegeling van de maatschappij.

Nuttige links

www.kennisnet.nl
www.historischnieuwsblad.nl
http://kngu.nl/nl/bond/dienstverlening/~/media/KNGU%20algemeen/Communicatie/Spreekbeurt/Geschiedenis%20Sport%20en%20maatschappij.ashx
www.volkscultuur.nl
www.moerdijk.nl

Bronnen illustraties:
– 1. Stichting Heemkunde Moerdijk
– 2.,3.,6. en 8. Heemkundige Kring ‘Fijnaart en Heijningen‘
– 4. Regionaal Archief West-Brabant
– 5. Heemkundekring ‘Die Overdraghe’ Klundert
– 7. Heemkundekring ‘De Willemstad’